Baro Taariikhda Dhulka Soomaaliyeed.
Dalka Soomaaliya waxa uu ku yaalaa geeska Africa wuxuuna ku fadhiyaa dhul baaxadiisudhantahay 635.541km2, waxanauu xuduud la wadaagaa Bari waxaa ka xiga Badweynta hindiya, waqooyina waxaa kaxiga Jabuuti, Galbeedna dalka Itoobiya, halka koonfur galbeedna uu ka xigodalka Kenya.
Dalka Soomaaliya waxa uu yahay dalka labaad ee ugu xeebta dheer qaaradda Africa wuxayna leedahay xeeb dhirirkeedu tahay 3333km.
Tirada dadka Soomaaliyeed waxaa lagu qiyaasaa 8,000,000 oo qof.
60% Soomaalidu waa dad reer baadiya ah , 20% waa dad reer magaal ah, 15% waa dad beeralay ah iyo 5% oo ah dad Kaluumayato ah.
khubarada ka faaloota taariikhda dalka Soomaaliya waxa ay sheegeen in erega Soomaaliya uu ka taaganyahay labo eray oo la’isku geeyay, kuwaasi oo kala ah (Soo-Maal), iyadoo eraga Soo macnihiisa loola jeedo Soco, halka ereyga Maal uu macnihiisu ka soo jeedo Lis.
Marka labadaasi eray la’isku daro waxaa uu noqonayaa (Maal Saca).
Sooyaalka taariikhda qadiimiga ah waxaa iyadana laga helayaa macno kale iyadoo khubaraduna ku doodayaan in ereygaasi uu ka yimid Samaala oo micnihiisu yahay ninkii waranka Dheeraa.
Samaala ayaa la sheegaa in uu ahaa ab iyo waziirkii ay ka soo farcanmeen dadka Soomaaliyeed (Aw-Samaale).
Taariikh ahaan dalkayagu waxa uu lahaan jiray xadaarad facween waxaana dalkeena loo aqoon jiray magacyo badan sida Dhulkii udgoonaa , Dhulkii eebe iyo Geeska Africa.
Caasimadda dalkeena waa Muqdisho, tan labaadna waa Hargeysa, tan sadaxaadna waa Kismaayo, tan afaraadna waa Burco, halka tan shanaadna waa Baydhabo, goboladii ugu horeeyay ee xornimadiisa qaata dalkeena waxa uu ahaa gobolka Waqooyi waxaana xornimadooda ay qaateen 26kii bishii June sanadii 1960kii halka gobolada kale ee koonfurtana ay xornimadooda qaateen 1-dii bishii Luulyo sanadii 1960kii.
Shirkii gumeestayaasha Africa ee lagu qeybsaday Africa ee ka dhacay Baar-liin 1884-tii ayaa dalka Soomaaliya loogu qeybiyey 5qeybood waxana shantaasi qeybood ay kala ahaayee:
- Gobolada Waqooyi oo la siiyay gumeestihii Ingiriiska.
- Gobolada koonfureed oo la siiyay gumeystihii Talyaaniga.
- Xeebta Soomaaliyeed ee Jabuuti ee loo dhiibay gumeystihii Faransiiska.
- N.F.D oo iyadana la siiyay dalka Kiiniya.
- Iyo gobolada Soomaali galbeed oo gacanta loo geliyay Dawladda Itoobiya.
shantaan gobol waxaa la isku yiraahdaa shanta Soomaaliya taariikhdu markii ay eheyd 27kii bishii June sanadii 1977 ayay Jabuutina xornimadeeda qaadatay, waxaasa wali gacanta gumeestaha ku jira Soomaali galbeed iyo N.F.D.
Hadaba markii ay xurnimada qaateen gobolada Koonfureed sanadii 1960kii waxay ahaayeen lix gobol oo kala ahaa gobolka Banaadir, gobolka Hiiraan, Gobolka Mudug iyo Gobolka Bari sidoo kale waxaa iyana ku soo idarsamay goboladii waqooyi ee iyaguna isla sanadkaas xornimada qaatay waxayna ku soo darsadeen koonfurta lbadii gobol ee xiligaasi gobolada waqooyi la’isku oran jiray, ee gobolka Waqooyi, Galbeed io gobolka Togdheer waxana ay isku noqdeen goboladii jamhuuriyadda sideeda gobol, markii uu kacaankii milatariga ahaa dalka Qabsaday ee la qaaday ololihii horumarinta reer miyiga ee sanadii 1973dii ilaa 1974tii xiligaasoo ay timid baahi ween oo ahayd in la magacaabo gobolo kale markaas waxaa sideedii gobol lagu kordhiyay todobo kale waxayna tirada gobolada dalka noqdeen shan iyo toban gobol Bilowgii sanadii 1980kii waxaa lagu kordhiyay gobolka Jubada dhexe, dabayaaqadii sideetameeyadii ayaa iyana la magacaabay gobolada Sool iyo Awdal xiligaasoo tirada gobolada dalku noqdeen sideed iyo toban gobol.
Shaxda Gobolada iyo Degmooyinka Dalkeena.
1. Gobolka Banaadir.
Shingaani
|
Hodan
|
Howlwdaag
|
Shibis
|
Boondheere
|
Yaaqshiid
|
Kaaraan
|
XamarJabjab
|
Xamarweyne
|
Cabdicasiis
|
Wadajir
|
Waaberi
|
Wardhiigley
|
Heli waa
|
Dharkiinley
|
Dayniile
|
Dhaqaalaha gobolka Banaadir waxa uu ku tiirsanyahay Ganacsiga.
2. Gobolka Shabelada Dhexe.
2. Gobolka Shabelada Dhexe.
Jowhar
|
Balcad
|
Cadale
|
Aadanyabaal
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay jowhar, dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay Beeraha
3. Gobolka Hiiraan.
3. Gobolka Hiiraan.
Beledweyne
|
Buuloburte
|
Jalalaqsi
|
Matabaan
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Beledweyne, dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool iyo beeraha.
4. Galguduud.
Dh/mareeb
|
Caabudwaaq
|
Ceelbuur
|
Ceeldheer
|
Cadaado
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Dhuuso mareb dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool.
5. Gobolka Mudug
Gaalkacyo
|
Hobyo
|
Jariiban
|
Xarar dheere.
|
Galdogob
|
Burtinle
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Mudug dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool.
6. Nugaal.
Garoowe
|
Eyl
|
Sinujiif
|
Boocane
|
Rabaable
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Garoowe dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool.
7. Gobolka Bari.
Boosaaso
|
Qandala
|
Iskushuban
|
Bandarbayla
|
Caluula
|
Qardho
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Boosaaso dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay Ganacsiga iyo Kaluunka.
8. Sool.
Laascaanood
|
Xudun
|
Caynabo
|
Taleex
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Laascaanood dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool.
9. Sanaag.
Ceerigaabo
|
Laasqoray
|
Ceel afweyn
|
Baran
|
Buraan
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Ceeri gaabo, dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool gaar ahaan ariga.
10. Togdheer.
Burco
|
Owd weyne
|
Sheekh
|
Buuhoodle
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Burco, dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay xoolaha nool gaar ahaan geela iyo ariga.
11. Gobolka waqooyi galbeed.
Hargeyso
|
Berbera
|
Gabiley
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Hargeyso dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay ganacsiga iyo xoolaha nool.
12. Gobolka Awdal.
Baki
|
Boorame
|
Saylac
|
Lug haya.
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Baki dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay ganacsiga iyo xoolaha nool.
13. Gobolka Sh/hoose.
Marka
|
Baraawe
|
Qoryooley
|
Afgooye
|
Wanlaweyn
|
Kurtunwaarey
|
Sablaale.
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Marko dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay beeraha iyo xoolaha nool.
14. Gobolka Bay.
Baydhabo
|
Buurhakaba
|
Diinsoor
|
Ufurow
|
Qansax dheere
|
Bardaale.
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Baydhabo dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay beeraha iyo xoolaha nool.
15. Gobolka Gedo.
Garbahaarey
|
Luuq ganaane
|
Doolow
|
Beled Xawo
|
Ceelwaaq
|
Baardheere.
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Hargeyso dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay Beeraha iyo xoolaha nool.
16. Gobolka Bakool.
Xudur
|
Waajid
|
Yeed
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Hargeyso dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay ganacsiga iyo xoolaha nool.
17. Gobolka Jubada Dhexe.
Bu’aale
|
Dajuumo
|
Baardheere
|
Saakow
|
Jilib
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Bu’aale dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay Beeraha.
18. Gobolka Jubada Hoose.
Kismaayo
|
Afmadow
|
Badhaadhe
|
Gobolkan waxaa magaala madaxdiisu tahay Hargeyso dhaqaalihiisuna waxa uu ku tiirsanyahay ganacsiga iyo xoolaha nool gaar ahaan Lo’da.
Dhererka u dhexeya Gobolada dalka.
Shaxda soo socota ayaa waxa ay muujinaysaa fogaanta u dhexeysa Gobolada dalkeena iyo magaala madaxda.
Xamar
|
247km
|
Baydhabo
|
Xamar
|
550km
|
Dhuusomareeb
|
Xamar
|
111km
|
Marka
|
Xamar
|
1600km
|
Hargeysa
|
Xamar
|
90km
|
Jowhar
|
Xamar
|
1220km
|
Laascaanood
|
Xamar
|
335km
|
Beledweyne
|
Xamar
|
925km
|
Garoowe
|
Xamar
|
485km
|
Bu’aale
|
Xamar
|
1505km
|
Boosaaso
|
Xamar
|
500km
|
Kismaayo
|
Xamar
|
1800km
|
Baki
|
Xamar
|
430km
|
Xudur
|
Xamar
|
1340km
|
Burco
|
Xamar
|
505km
|
Garbahaarey
|
Xamar
|
1450km
|
Ciiregaabo
|
Xamar
|
750km
|
Gaalkacyo
|
Hadaba shaxdan kalena waxa ay qayexeysaa fogaanta ay isu jiraan qaybo ka mid ah magaalooyinka dalkeena Soomaaliiya.
|
Kheyraadka Dabiiciga ee Soomaaliya.
Dalkeena waxa uu leeyahay kheyraad fara badan oo aanan halkaan ku soo koobi karin waxaasa ka mid ah kheyraadka dalkeena laga helo:
Xoolaha la dhaqdo kuwaasoo loo qeybiyo afar qeybood kalana ah Geela Lo’da oo iyagu la’isku yiraaho Ishkin,Idaha iyo Eriga hadii aynu eegno magacyada loogu kala yeero noocyada xoolaha ayaa waxa ay kala yihiin:
1. Geela kan lab waxaa loogu yeeraa Rati kan dhadigna Hal marka ay yaryaryihiina waxaa la yiraahdaa Nirig iyoQurbac.
2. Lo’da neefka lab waxaa loogu yeeraa Dibi kan dhadigana Sac marka ay yaryaryihiina waxaa loogu yeeraaWayl iyo Wayl ama Aalo.
3. Riyoriyaha neefka Lab waxaa lagu magacaabaa Orgi kan dhadigna waxaa lagu magacaabaa Ri marka ay yaryaryihiina waxaa lagu magacaabaa Waxar iyo Waxar ama Maqal.
4. Ido idaha neefka lab waxaa la yiraahdaa Wan (Sumal) kan dhedigana waxaa la yirahdaa Lax (Sabeen)marka ay yaryaryihina Nayl ama Baraar.
1. Geela kan lab waxaa loogu yeeraa Rati kan dhadigna Hal marka ay yaryaryihiina waxaa la yiraahdaa Nirig iyoQurbac.
2. Lo’da neefka lab waxaa loogu yeeraa Dibi kan dhadigana Sac marka ay yaryaryihiina waxaa loogu yeeraaWayl iyo Wayl ama Aalo.
3. Riyoriyaha neefka Lab waxaa lagu magacaabaa Orgi kan dhadigna waxaa lagu magacaabaa Ri marka ay yaryaryihiina waxaa lagu magacaabaa Waxar iyo Waxar ama Maqal.
4. Ido idaha neefka lab waxaa la yiraahdaa Wan (Sumal) kan dhedigana waxaa la yirahdaa Lax (Sabeen)marka ay yaryaryihina Nayl ama Baraar.
Dalagyada Soomaalidu Beerato ayaa waxa ay yihiin dalagyo aad u wanaagsan isla markaana aan ka bixin wadamada africa qaarkood waxana shaxda hoos ku qoran ay muujinaysaa magaca dalaga iyo inta uu ku bislaado:
Magaca
|
inta ay ku bislaato
|
Galayda
|
90 beri
|
Masagada
|
90beri
|
Sisinta
|
90beri
|
Muuska
|
180beri
|
Digirta
|
80beri
|
Yaanyada
|
80beri
|
Babayga
|
90beri
|
Bataatiga
|
180
|
Lowska
|
120
|
Canbaha
|
6sano
|
Magacyada Geed miroodka ka baxa dalkeena ayaa waxa ay kala yihiin.
Hohob
|
Mareer
|
Gud
|
Dhafaruur
|
Dhuwan
|
Ontoro
|
Deegaan
|
Dhebi
|
Gob
|
Miracas
|
TukeLalmi
|
Murcood
|
Kobash
|
Askax
|
Shanfarood
|
Barde
|
Dhamaag
|
Qoone
|
Wax soo saarka Badda dalkeena Soomaaliya waxa uu leeyahay labo badood oo kala ah Badda Cas iyoBadweynta Hindiya waana dal ay dhamaantiis ku dharersantahay Bad laga soo biloobo Cirifka Koonfureed ee Raaskambooni ilaa Cirifka Waqooyi ee Raascaseyr, magaalooyinka dhaca xeebaha waxaa ugu caansan saylac, berbera, caluula, boosaaso, iskushuban bandarbayla, hobyo ,muqdisho, marka ,baraawe, kismaayo.
Wabiyada dalkeena Dalkan Soomaaliya waxaa mara labo wabi oo kala ah Jubba iyo Shabele waxayna ka yimaadaan dalka Itoobiya waxaana ugu dheer Webiga Shabele oo dhererkiisu uu gaarayo 1500km, waxaase ugu weyn uguna biyo badan webiga Jubba oo dhererkiisu uu gaarayo 800km.
magaalooyinka ay dalka ka maraan hadaan soo qaadano webiga Shabele wuxuu dalka ka soo galaa xadka uu gobolka Hiiraan la leeyahay dalka Itoobiya meel u dhow magaalada Feer-feer wuxuuna soo maraa magaalyooyinka Beledweyne, Buuloburte, Jowhar, Balcad, Agooye, Jannaale wuxuuna ku dhamaadaa meesha la yiraahdo Dhaytubaako oo u dhexeysa Jilib iyo Shalaanbood, Wabiga Jubba isagu waxa uu dalka ka so galaa Xuduuda uu gobolka Gedo la leeyahay dalka Itoobiya wuxuuna soo maraa magaalooyinka Doolow Luuq Baardheere Bu’aale Jilib, Mareerey Kabsuuma iyo Jamaame wuxuuna ku dhamaadaa oo uu badda kaga darsoomaa meesha la yiraahdo Goobweyn oo Kismaayo u jirta 25km.
Maalmaha dalkeena lagu qadariyo oo la xasuusto ayaa waxaa ka mid ah”
1. 26kii Juun 1960kii xornimadii gobolada Waqooyi.
2. 1dii Luulyo 1960kii midoobidii Gobolada waqooyi iyo Koonfur.
3. 1dii luulyo 1960kii xornimadii Gobolada koonfureed.
4. 12ka Abril Aas aaskii calanka iyo maalinta xooga dalka Soomaaliyeed.
5. 8da Maarso maalinta haweenka Soomaaliyeed
6. 5tii Octobar 1949kii dagaalkii dhagax tur iyo hanoolaato.
7. 27kii Juun 1977kii xornimadii dalka Jabuuti.
8. 15kii Maajo 1943kii aasaaskii ururka S.Y.L
9 . bishii Ocotobar 18-20 1971kii shirkii ururka midowga Africa ayaa lagu qabtay Xamar.
10. 20kii bishii 12aad sanadii 1950kii aasaaskii booliska soomaaliyeed
11. 21 octobar sanadii 1972dii qoraalkii farta Soomaaliga
12. 16kii Febrayo 1974tii Soomaaliya waxay ku biirtay Jaamacadda carabta.
13. 1528-1542kii halgankii Axmed Gurey ee Itoobiya iyo Bortaqiiska.
14. 1900-1921juu Gakgabkii Sayid Max’ed Cabdulle Xasan ee Ingiriiska.
15. 1da April 1950kii heshiiskii Q.M iyo talyaaniga ee xornimo gaarsiinta Soomaaliya.
16. Bishii Luulyo 1960kii waxaa dalka madaxweyne u noqday Aadan Cabdulle Cismaan.
17. Bishii Juun 1967dii waxaa dalka madaxweyne u noqday Cabdi Rashiid Cali Sharma’arke.
18. bishii Octobar 1969kii waxaa dalka madaxweyne u noqday Max’ed Siyaad Barre
19. Warshadii kaluunka Laasqoray waxaa la aasaasay 1970kii
20. Warshadda dharka Balcad waxaa la aasaasay sanadii 1968dii
21. Warshadda sonkorta Jowhar waxaa la aasaasay 1962dii
22. Warshadda Caanaha Xanar waxaa la dhisay 1966kii
23. Warshadda Hilibka ee Kismaayo waxaa la dhisay 1973kii.
1. 26kii Juun 1960kii xornimadii gobolada Waqooyi.
2. 1dii Luulyo 1960kii midoobidii Gobolada waqooyi iyo Koonfur.
3. 1dii luulyo 1960kii xornimadii Gobolada koonfureed.
4. 12ka Abril Aas aaskii calanka iyo maalinta xooga dalka Soomaaliyeed.
5. 8da Maarso maalinta haweenka Soomaaliyeed
6. 5tii Octobar 1949kii dagaalkii dhagax tur iyo hanoolaato.
7. 27kii Juun 1977kii xornimadii dalka Jabuuti.
8. 15kii Maajo 1943kii aasaaskii ururka S.Y.L
9 . bishii Ocotobar 18-20 1971kii shirkii ururka midowga Africa ayaa lagu qabtay Xamar.
10. 20kii bishii 12aad sanadii 1950kii aasaaskii booliska soomaaliyeed
11. 21 octobar sanadii 1972dii qoraalkii farta Soomaaliga
12. 16kii Febrayo 1974tii Soomaaliya waxay ku biirtay Jaamacadda carabta.
13. 1528-1542kii halgankii Axmed Gurey ee Itoobiya iyo Bortaqiiska.
14. 1900-1921juu Gakgabkii Sayid Max’ed Cabdulle Xasan ee Ingiriiska.
15. 1da April 1950kii heshiiskii Q.M iyo talyaaniga ee xornimo gaarsiinta Soomaaliya.
16. Bishii Luulyo 1960kii waxaa dalka madaxweyne u noqday Aadan Cabdulle Cismaan.
17. Bishii Juun 1967dii waxaa dalka madaxweyne u noqday Cabdi Rashiid Cali Sharma’arke.
18. bishii Octobar 1969kii waxaa dalka madaxweyne u noqday Max’ed Siyaad Barre
19. Warshadii kaluunka Laasqoray waxaa la aasaasay 1970kii
20. Warshadda dharka Balcad waxaa la aasaasay sanadii 1968dii
21. Warshadda sonkorta Jowhar waxaa la aasaasay 1962dii
22. Warshadda Caanaha Xanar waxaa la dhisay 1966kii
23. Warshadda Hilibka ee Kismaayo waxaa la dhisay 1973kii.
Share – Sii Faafi
Ka Faaidaysi Wacan |Soo Dhawaada.
FIKIRKAAGA HALKAAN NOOGU REEB ADIGOO ISTICMAALAYA
FACEBOOK COMMENTS
